Odpowiedzialność architekta w zależności od formy prawnej działalności

Problematyka odpowiedzialności architektów jest wielowymiarowa i wielowątkowa. Jednym z istotnych jej aspektów jest zakres odpowiedzialności architekta osobistym majątkiem za realizowane kontrakty w zależności od formy organizacyjno-prawnej prowadzonej działalności.

Różne formy działalności, różna odpowiedzialność

Architekci prowadzą działalność gospodarczą w różnych formach organizacyjno-prawnych, poczynając od indywidualnej działalności gospodarczej, przez spółki partnerskie, na spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością kończąc. Te trzy modele organizacyjne najczęściej występują w praktyce. Architekci są również dość często zatrudniani na umowę o pracę w podmiotach funkcjonujących w każdej z tych form.

Poszczególne rodzaje działalności architektów charakteryzują się odmiennymi zasadami ich odpowiedzialności względem osób trzecich za zobowiązania wynikające z realizowanych kontraktów. Odmienny jest przede wszystkim stopień narażenia osobistego majątku architekta. Inna jest bowiem sytuacja osoby prowadzącej indywidualną działalność gospodarczą, inna osoby będącej wspólnikiem w spółce, a jeszcze inna – architekta zatrudnionego na umowę o pracę.

Należy przy tym zastrzec, że mowa jest tutaj o odpowiedzialności stricte kontraktowej. Niezależnie od niej występują bowiem również inne rodzaje odpowiedzialności architektów takie jak np. odpowiedzialność deliktowa, odpowiedzialność zawodowa w budownictwie, odpowiedzialność dyscyplinarna lub odpowiedzialność karna – które aktualizują się bez względu na formę organizacyjno-prawną działalności i nie są objęte zakresem niniejszego artykułu.

Indywidualna działalność gospodarcza

Wykonywanie zawodu architekta w ramach indywidualnej działalności gospodarczej charakteryzuje się największym zakresem odpowiedzialności prywatnym majątkiem wobec wierzycieli.

W ramach indywidualnej działalności gospodarczej architekt-przedsiębiorca ponosi pełną, osobistą odpowiedzialność za zaciągnięte zobowiązania. Odpowiedzialność ta dotyczy przy tym całego majątku architekta, bez jakiegokolwiek rozdzielania na majątek prywatny czy związany z prowadzeniem działalności. W gruncie rzeczy majątek prywatny architekta oraz operacyjnie wyodrębniony majątek firmowy (jeśli taki w ogóle u danego architekta istnieje) to jeden i ten sam majątek, z którego wierzyciele mogą się zaspokoić. Nie ma tutaj żadnego rozróżnienia na odpowiedzialność np. pracowni czy biura prowadzonego przez architekta wykonującego indywidualną działalność gospodarczą oraz odpowiedzialność samego architekta jako osoby fizycznej.

Indywidualna działalność gospodarcza niewątpliwie jest najprostszą, najtańszą i najbardziej przystępną formą prowadzenia biznesu. Niemniej jednak prostota i przystępność okupiona jest pełną i nieograniczoną odpowiedzialnością prywatnym majątkiem za zobowiązania prowadzonego przedsiębiorstwa.

Spółka partnerska

Wykonywanie zawodu architekta często podejmowane jest w formie spółki partnerskiej, która ze swej natury i istoty przeznaczona jest do wykonywania wolnych zawodów, np. działalności architektonicznej, i może być utworzona wyłącznie przez osoby posiadające uprawnienia do wykonywania tego zawodu.

Spółka partnerska od chwili powstania może we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana. Spółka jako taka jest podmiotem odrębnym od samych architektów-partnerów (wspólników), niemniej jednak odpowiedzialność za jej zobowiązania finalnie ponoszą jej wspólnicy – na zasadzie subsydiarności. Oznacza to, że odpowiedzialność z majątku partnerów aktualizuje się dopiero w momencie, gdy wierzyciel nie może zaspokoić się z majątku spółki jako takiej. Odpowiedzialność tę należy przy tym podzielić na dwa zakresy – za zobowiązania spółki nie związane z wykonywaniem wolnego zawodu przez poszczególnych partnerów oraz zobowiązania spółki z tym związane.

W ramach pierwszej kategorii wszyscy partnerzy ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki powstałe w wyniku czynności nie związanych z wykonywaniem wolnego zawodu. Mowa tutaj o ogólnych zobowiązaniach wynikających np. z wynajmu biura, zatrudniania pracowników lub zaciągnięcia kredytu. W niniejszym zakresie odpowiedzialność wszystkich partnerów jest pełna, osobista i nieograniczona, czyli co do zasady może dotyczyć ich prywatnego majątku. Przy czym Kodeks spółek handlowych wprowadza tutaj dodatkowe rygory powodujące, że forma spółki partnerskiej jest bezpieczniejsza niż np. indywidualna działalność gospodarcza. Otóż odpowiedzialność partnerów w ramach spółki za zobowiązania niezwiązane z wykonywaniem wolnego zawodu jest nie tylko subsydiarna ze spółką, ale także solidarna z pozostałymi wspólnikami. Oznacza to, że jeśli zaspokojenie z majątku spółki okaże się niemożliwe, wierzyciel może wysunąć swoje roszczenie wobec wszystkich partnerów łącznie, bądź wobec kilku z nich, bądź tylko wobec jednego, według swojego wyboru. Jednakże w sytuacji, gdy dany partner zostanie np. zobowiązany do zaspokojenia wierzyciela w całości, może on domagać się od pozostałych partnerów proporcjonalnego zwrotu części zobowiązania, która powinna przypadać na nich. Powoduje to, że ciężar odpowiedzialności w ramach spółki rozkłada się na wszystkich partnerów.

Przechodząc do drugiej kategorii zobowiązań, tj. zobowiązań związanych z wykonywaniem wolnego zawodu, należy wskazać, że w niniejszym zakresie każdy partner, z zastrzeżeniem subsydiarności ze spółką, odpowiada bez ograniczenia całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez niego wolnego zawodu w spółce, jak również ponosi odpowiedzialność za zobowiązania spółki będące następstwem działań lub zaniechań osób zatrudnionych przez spółkę na podstawie umowy o pracę lub innego stosunku prawnego, które podlegały jego kierownictwu przy świadczeniu usług związanych z przedmiotem działalności spółki. Analogicznie, inni partnerzy nie ponoszą osobistej odpowiedzialności za zobowiązania spółki wywołane działaniami lub zaniechaniami jednego z nich lub osób pozostających pod jego kierownictwem.

Biorąc powyższe pod uwagę należy wskazać, że w spółce partnerskiej występują dwa równoległe reżimy odpowiedzialności finansowej architekta – za zobowiązania stricte zawodowe oraz za zobowiązania spółki jako odrębnego podmiotu. Przy czym przedmiotowa odpowiedzialność jest zawsze subsydiarna względem spółki, co daje partnerom-architektom bardzo istotny bufor bezpieczeństwa oddzielający zobowiązania spółkowe od ich prywatnych majątków. Zawsze to spółka jako pierwsza ponosi odpowiedzialność względem podmiotów trzecich, a zabezpieczeniem tej odpowiedzialności jest majątek spółki wniesiony jako wkłady na etapie jej formowania lub pozyskany przez spółkę w ramach bieżącej działalności.

Powoduje to, że spółka partnerska jest swego rodzaju wehikułem kosztowym, w ramach którego architekci prowadzą wspólną działalność w celu zaoszczędzenia kosztów operacyjnych związanych np. z wynajmem biura itp., zachowując jednocześnie swoją odrębność i odpowiedzialność zawodową. To wszystko oczywiście w ramach modelu spółkowego, czyli modelu, w którym powstaje odrębny podmiot praw i obowiązków, w dużym stopniu odseparowujący majątek osobisty partnerów od wierzycieli. Niewątpliwie stanowi to ogromną zaletę spółki partnerskiej jako formy organizacyjno-prawnej prowadzenia działalności architektonicznej. Przy czym mimo wszystko należy pamiętać, że w ramach spółki partnerskiej zawsze podstawowym gwarantem dla wierzycieli jest prywatny, osobisty majątek partnera, który co prawda subsydiarnie ze spółką i solidarnie z innymi partnerami, ale jednak finalnie ponosi nieograniczoną odpowiedzialność całym swoim majątkiem.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Trzecią, niezwykle popularną formą prowadzenia działalności gospodarczej przez architektów jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Model ten jest przy tym najbezpieczniejszy w perspektywie odpowiedzialności finansowej architekta-wspólnika za zobowiązania wynikające z realizowanych kontraktów. Zgodnie bowiem z podstawową zasadą, wspólnicy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie odpowiadają za jej zobowiązania.

Biorąc powyższe pod uwagę należy wskazać, że np. realizując inwestycję budowlaną, w ramach której spółka z ograniczoną odpowiedzialnością podpisuje kontrakt na wykonanie projektu architektoniczno-budowlanego, nie ma możliwości pociągnięcia wspólnika do odpowiedzialności za zobowiązania spółki w przypadku np. niewykonania lub nieprawidłowego wykonania umowy. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ma bowiem całkowicie odrębną osobowość prawną i tylko ona może zostać pociągnięta do odpowiedzialności np. za zwłokę lub opóźnienie w realizacji kontraktu. Sytuacja jest zatem inna niż w spółce partnerskiej, w której co prawda na pierwszym podstawowym poziomie odpowiada spółka, niemniej jednak jeśli jej majątek nie wystarczy na zaspokojenia długów, wierzyciel jest uprawniony do przejścia na poziom osobistej odpowiedzialności partnerów. W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością taka możliwość nie występuje.

Oczywiście bardzo często poszczególni wspólnicy-architekci uczestniczą w wykonaniu dokumentacji projektowej realizowanej formalnie przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Niemniej jednak nie zmienia to faktu, że podmiotem zobowiązanym względem inwestora jest sama spółka. Spółka ta musi zapewnić wykonanie dokumentacji projektowej przez osoby posiadające stosowne uprawnienia, przy czym w takiej sytuacji relacja pomiędzy spółką a architektem (czyli de facto osobą zapewniającą spółce zdolność świadczenia usługi projektowej zgodnie z wymogami Prawa budowlanego i rozporządzeń wykonawczych) jest relacją wyłącznie wewnętrzną, oderwaną od podstawowego stosunku zobowiązaniowego pomiędzy spółką a inwestorem. Architekt zatem nie ponosi w stosunku do inwestora odpowiedzialności swoim prywatnym majątkiem za zobowiązania spółki.

Model spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zapewnia architektom stosunkowo duże bezpieczeństwo. Praktycznie rzecz biorąc mamy tutaj do czynienia z całkowitym odseparowaniem majątku prywatnego architekta od majątku spółki, a co za tym idzie – wierzyciel nie ma podstaw do prowadzenia egzekucji z majątku innego aniżeli majątek spółki.

O praktyczności tego rozwiązania świadczy fakt, że zdecydowana większość firm projektowych prowadzi swoją działalność w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Należy jednak pamiętać, że w spółce tego rodzaju zawsze występuje zarząd jako organ reprezentujący spółkę w relacjach z osobami trzecimi. Jeżeli natomiast poszczególni wspólnicy zdecydują się na pełnienie funkcji członków zarządu, to wówczas stopień ich bezpieczeństwa ulega istotnemu ograniczeniu. W wyjątkowych sytuacjach jest bowiem możliwe pociągnięcie członków zarządu do osobistej odpowiedzialności za zobowiązania spółki – gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna, a wspomniani członkowie zarządu nie wykażą, że we właściwym czasie zgłosili wniosek o ogłoszenie upadłości spółki lub wszczęli postępowanie układowe, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z ich winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody.

Zatrudnienie na umowę o pracę

W ramach każdej z form organizacyjno-prawnych opisanych powyżej możliwe jest zatrudnianie architektów na umowę o pracę. Odnosi się to zarówno do indywidualnej działalności gospodarczej prowadzonej przez architekta, który zatrudnia innych architektów, jak również do pracowni lub biur działających w formie spółki partnerskiej lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Z perspektywy architekta zatrudnionego na umowę o pracę, jego odpowiedzialność finansowa związana z realizowanymi kontraktami nie odbiega od odpowiedzialności zwykłego pracownika i co do zasady ogranicza się do trzykrotności jego wynagrodzenia za pracę. Architekt taki wykonuje pracę w celu realizacji zlecenia, którego formalnym adresatem jest jego pracodawca. Zatem architekt jako taki nie jest stroną umowy np. o wykonanie dokumentacji projektowej, a w efekcie nie ponosi z tego tytułu nieograniczonej odpowiedzialności finansowej prywatnym majątkiem – przedmiotową odpowiedzialność ponosi przede wszystkim jego pracodawca.

Możliwość kształtowania ryzyka w ramach odpowiedzialności kontraktowej

Odpowiedzialność indywidualnego architekta prywatnym majątkiem za zobowiązania wynikające z realizacji kontraktów może się istotnie różnić w zależności od formy organizacyjno-prawnej działalności. Należy przy tym pamiętać, że niniejsze rozróżnienie i kształtowanie ryzyka w ramach odpowiedzialności kontraktowej niekoniecznie musi sprawdzać się przy innych rodzajach odpowiedzialności takich jak odpowiedzialność deliktowa, czy też odpowiedzialność zawodowa lub karna. Zawód architekta jest bowiem zawodem zaufania publicznego i zawsze jego wykonawcy narażeni będą na odpowiedzialność wynikającą stricte z charakterystyki wykonywanego fachu, polegającego na świadczeniu usługi wysoce specjalistycznej, obwarowanej wymogami i regulacjami prawnymi, która to usługa finalnie bazuje na zaufaniu do wiedzy i doświadczenia architekta jako eksperta gwarantującego swoją osobą prawidłowość np. konstrukcji budowanego domu jednorodzinnego czy obiektu użyteczności publicznej.

P.S. Artykuł ukazał się na łamach styczniowego numeru miesięcznika Builder.